قوانین ارز دیجیتال در ایران؛ خرید و فروش، نگهداری و استخراج بیت کوین قانونی است؟
آشنایی با قوانین و مقررات مربوط به ارزهای دیجیتال در ایران و همین‌طور سایر کشورهای جهان، یکی از مهم‌ترین کارهایی است که هر فرد فعال در بازار رمزارزها باید انجام دهد. با اینکه ارزهای دیجیتال در ایران و سایر کشورها همچنان وضعیت قانونی کاملاً مشخصی ندارند، چند سالی میشود که نهادهای رسمی به این حوزه ورود و بخش‌هایی از فضای دارایی‌های دیجیتال و بلاکچین را قانون‌گذاری کرده‌اند.
دانستن اینکه چه فعالیت‌هایی در زمینه ارزهای دیجیتال غیرقانونی در نظر گرفته میشود، به شما کمک می‌کند تا قبل از شروع یک فعالیت خاص در فضای رمزارزها و پیش از غرق‌شدن در نوسان‌های قیمت ارزهای دیجیتال، تمام جوانب آن را به‌درستی بسنجید و از قربانی‌شدن خود و اطرافیان‌تان در کلاهبرداری‌های مرتبط با ارزهای دیجیتال جلوگیری کنید.
در این مطلب آخرین وضعیت قانونی خرید، فروش و استخراج ارز دیجیتال در ایران و جهان را بررسی می‌کنیم. نکاتی مثل سقف واریز و برداشت در صرافی‌های ایرانی و مالیات ارزهای دیجیتال در ایران نیز از موارد مهمی است که در این مقاله به آنها پرداخته شده است.
روند قانون‌گذاری ارزهای دیجیتال در ایران
نهادهای رسمی طی سال‌های گذشته برای قانون‌گذاری به بخش‌های مختلف مرتبط با فضای ارزهای دیجیتال ایران، مانند معامله، استخراج، استفاده در پرداختها، راه‌اندازی کسب‌وکار و تجارت خارجی ورود کرده‌اند. برخی از این حوزه‌ها تقریباً قانون‌گذاری شده‌اند و برخی دیگر در حال قانون‌گذاری هستند و طی سال‌های آینده وضعیت روشن‌تری پیدا خواهند کرد.
برای اینکه با وضعیت قانونی ارزهای دیجیتال در ایران آشنا شویم، لازم است روند قانون‌گذاری بیت کوین و ارزهای دیجیتال در ایران را از ابتدا مرور کرده و مهم‌ترین مصوبات قانونی مربوط به این حوزه را مورد بررسی قرار دهیم.
مصوبه مرداد ۱۳۹۸ دولت
اولین ورود نهادهای رسمی در ایران به قانون‌گذاری ارزهای دیجیتال به سال ۱۳۹۸ باز می‌گردد. دولت ایران در تاریخ ۵ مرداد ۱۳۹۸ مصوبه‌ای را با عنوان «تصویب‌نامه در خصوص استفاده از رمزارزها» با استناد به اصل یک‌صدوسی‌وهشتم قانون اساسی به ثبت رساند. در این مصوبه نوشته شده است «استفاده از رمزارزها صرفاً با قبول مسئوليت خطرپذيری (ريسک) از سوی متعاملين صورت می‌گيرد و مشمول حمايت و ضمانت دولت و نظام بانکی نبوده و استفاده از آن در مبادلات داخل كشور مجاز نيست».
این مصوبه عمدتاً با هدف قانون‌گذاری ماینینگ و استخراج بیت کوین در ایران تهیه شده بود و چهارچوب مشخصی برای وضعیت قانونی معاملات ارزهای دیجیتال در کشور ارائه نمی‌کرد. تأمین ارز ویژه واردات با استفاده از ارزهای دیجیتال استخراج‌شده در کشور طبق دستورالعمل‌های بانک مرکزی، الزام اخذ مجوز از وزارت صنعت، معدن و تجارت برای راه‌اندازی مراکز استخراج رمزارز، توضیح روش‌های تأمین انرژی مراکز استخراج و شرایط اخذ مالیات از ماینرها، از دیگر بخش‌های مصوبه سال ۱۳۹۸ دولت است.
مصوبه شهریور ۱۴۰۱ دولت
شهریور سال ۱۴۰۱ مصوبه جدیدی در رابطه با استخراج ارزهای دیجیتال با عنوان «آیین‌نامه استخراج رمزدارایی‌ها» در دولت به تصویب رسید. این مصوبه مانند تصویب‌نامه سال ۱۳۹۸ به توضیح شرایط تأمین انرژی و صدور مجوز برای مراکز استخراج ارز دیجیتال کشور اختصاص داشت. در این مصوبه نیز بانک مرکزی مجدداً موظف شده بود تا شرایط لازم برای عرضه ارزهای دیجیتال استخراج‌شده در کشور جهت استفاده در واردات را فراهم کند.
سند راهبردی ایران در فضای مجازی شهریور ۱۴۰۱
مجدداً در شهریور سال ۱۴۰۱، سندی از سوی شورای عالی فضای مجازی منتشر و به دستگاه‌های حکومتی ابلاغ شد. در این سند ۳۹ اقدام کلان در رابطه با فضای مجازی کشور تعریف شده بود که یکی از آنها «طراحی نظام رمزارز اعم از ایجاد رمزارز ملی و ساماندهی کاربری رمزارزهای جهان‌روا» بود. در این سند وزارت اقتصاد به‌عنوان متولی ساماندهی فضای ارزهای دیجیتال ایران و کمیسیون عالی تنظیم مقررات فضای مجازی کشور به‌عنوان مرجع تصویب مقررات مربوط به این حوزه معرفی شده بود.
کاهش سقف واریز و برداشت در صرافی‌های ایرانی تیر تا دی ۱۴۰۱
بانک مرکزی ایران ابتدا در تیرماه ۱۴۰۱ در بخش‌نامه‌ای اعلام کرد که کاربران پلتفرم‌های مبادله رمزارز ایرانی از این پس می‌توانند در هر ۲۴ ساعت و به ازای هر شماره شبا، تنها ۱۰۰ میلیون تومان از حساب خود برداشت ریالی انجام دهند. در ادامه، در فاصله آذر تا دی ۱۴۰۱، سقف واریز روزانه به صرافی‌های ارز دیجیتال مطابق دستور بانک مرکزی ابتدا به ۲۵ میلیون تومان به ازای هر کارت بانکی (مجموعاً ۱۰۰ میلیون تومان با ۴ کارت بانکی مختلف) و سپس به ۲۵میلیون تومان برای هر کد ملی کاهش داده شد.
طرح مجلس برای اخذ مالیات از ارزهای دیجیتال اردیبهشت ۱۴۰۲
مجلس شورای اسلامی در اردیبهشت ۱۴۰۲ طرحی را با عنوان «مالیات بر سوداگری و سفته‌بازی» تصویب کرد که در آن از «انواع رمزپول و رمزدارایی» به‌عنوان یکی از دارایی‌هایی یاد شده بود که قرار است مشمول مالیات بر عایدی سرمایه شود؛ یعنی انتقال و واگذاری آن با مالیات همراه خواهد بود. این طرح در ادامه توسط شورای تأیید نشد و برای اصلاح به مجلس بازگردانده شد. یکی از ایرادات شورای نگهبان به این طرح، نبود تعریف قانونی مشخص برای رمزپول و رمزدارایی در مقررات کشور بود. این طرح در حال حاضر همچنان توسط نمایندگان مجلس در دست بررسی بوده و نسخه اصلاح‌شده آن در اختیار شورای نگهبان قرار نگرفته است.
ابلاغ قانون بانک مرکزی آذر ۱۴۰۲
در قانون بانک مرکزی که توسط مجلس تصویب و در آذر ۱۴۰۲ از سوی رئیس‌جهمور به دستگاه‌های حکومتی ابلاغ شد، واژه «رمزپول» به این شکل تعریف شد:
«نوعی پول رقومی (دیجیتال) رمزنگاری شده است که در بستر پایگاه داده اشتراکی به‌صورت متمرکز (با محوریت بانک مرکزی) یا غیرمتمرکز ایجاد و به‌صورت غیرمتمرکز مبادله میشود.»
مطابق این تعریف، رمزپول را می‌تواند معادل ارز دیجیتال بانک مرکزی (Central Bank Digital Currency) یا همان CBDC در نظر گرفت.
بخشی از این قانون به توضیح وظایف و اختیارات بانک مرکزی اختصاص داده شده و تنظیم‌گری در حوزه رمزپول‌ها و نظارت بر مبادله آنها در چهارچوب قوانین مربوط، وظیفه بانک مرکزی در نظر گرفته شده است.
انتشار پیش‌نویس طرح ساماندهی و توسعه رمزدارایی‌ها آذر ۱۴۰۲
در آذر ۱۴۰۲ پیش‌نویس طرحی با عنوان «ساماندهی و توسعه رمزدارایی‌ها» از سوی کمیسیون اقتصادی مجلس منتشر شد. در بخش تعاریف این پیش‌نویس رمزدارایی این‌طور تعریف شده است:
«هر نماد رقومی (دیجیتال) ارزش یا حق مالی یا غیرمالی که با استفاده از فناوری دفتر کل توزیع‌شده، به‌طور الکترونیک قابل نگهداری، ذخیره و انتقال است.»
۱۲ مورد تعریف دیگر شامل فناوری دفتر کل توزیع‌شده، سازوکار اجماع، رمزدارایی تضمین‌شده، رمزپول، رمزگواهی، رمزدارایی کاربردی، سپیدنامه، پایگاه معاملاتی، ارائه‌دهندگان خدمات، اطلاعات نهانی، اسرار حرفه‌ای و فعالان بازار در این پیش‌نویس آمده است. گفتنی است این پیش‌نویس بخش‌های زیادی را در حوزه ارزهای دیجیتال دربر می‌گیرد، اما از آنجایی که نسخه نهایی این طرح هنوز منتشر نشده و به مرحله بررسی در صحن علنی مجلس نرسیده است، نمی‌توان به جزئیات آن از نظر قانونی استناد کرد.
خرید و فروش ارز دیجیتال در ایران قانونی است؟
همان‌طور که از روند قانون‌گذاری ارزهای دیجیتال در ایران پیداست، بسیاری از حوزه‌ها مثل خرید و فروش یا سرمایه‌گذاری هنوز قانون‌گذاری نشده‌اند و در صف انتظار تنظیم‌گری هستند. با این حال، نبود قوانین درباره معامله ارزهای دیجیتال، به معنی غیرقانونی‌بودن خرید ارز دیجیتال یا فروش و سرمایه‌گذاری روی این دارایی‌ها نیست.
طبق مفاد ماده ۲ قانون مجازات اسلامی «هر رفتاری اعم از فعل یا ترک فعل که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است، جرم محسوب میشود». یعنی برای «جرم» باید در قانون، «مجازات» تعیین شده باشد و اگر برای فعل یا ترک فعلی در قانون مجازاتی تعیین نشده باشد، جرم محسوب نمی‌شود. به همین دلیل می‌توان گفت خرید، فروش یا سرمایه‌گذاری روی ارزهای دیجیتال در ایران جرم نیست. این را هم اضافه کنیم که تاکنون در هیچ سند رسمی و قابل‌استنادی، شهروندان ایران از خرید، فروش یا نگهداری ارزهای دیجیتال منع نشده‌اند.
خرید و فروش NFTها در ایران قانونی است؟
خرید، فروش یا نگهداری توکن‌های غیرمثلی یا NFTها نیز مانند ارزهای دیجیتال از نظر قانونی در ایران بلامانع است. ممکن است در آینده تعاریف متفاوتی برای ارزهای دیجیتال مثلی و غیرمثلی (تعویض‌پذیر و غیرقابل تعویض) در قانون ارائه شود، اما در حال حاضر در اسناد قانونی کشور به NFTها و تفاوت آنها را ارزهای دیجیتال رایج اشاره نشده است.
استفاده از ارزهای دیجیتال در چه صورت جرم است؟
استفاده از ارزهای دیجیتال در ایران تنها در صورتی جرم در نظر گرفته میشود که از این دارایی‌ها برای ارتکاب جرم مشخصی استفاده شود که در قوانین کشور تعریف شده است. علاوه‌بر این، اگر اقدامی با استفاده از ارزهای دیجیتال صورت گیرد که قوانین بالادستی را نقض می‌کند، ممکن است جرم در نظر گرفته شود.
برای نمونه، طبق مصوبه مرداد ۱۳۹۸ دولت، استفاده از ارزهای دیجیتال در مبادلات داخلی مجاز نیست. از طرفی هم مشخص نیست اگر شخصی مرتکب استفاده از ارزهای دیجیتال به‌جای ریال در مبادلات داخلی شود، دقیقاً با چه جریمه‌هایی مواجه خواهد شد.
استخراج ارز دیجیتال در ایران قانونی است؟
ماینینگ یا استخراج ارزهای دیجیتال از جمله بیت کوین، در ایران به‌عنوان یک صنعت پذیرفته شده است و امکان فعالیت قانونی در این حوزه وجود دارد. طبق مصوبه شهریور ۱۴۰۱ دولت درباره استخراج ارزهای دیجیتال «هرگونه فعالیت مربوط به استخراج رمزدارایی اعم از واردات، تولید، فروش و تعمیرات تجهیزات صرفاً با دریافت مجوز از وزارت صمت و از طریق رویه قانونی تجاری و گمرکی مجاز است». بنابراین، کسانی که قصد راه‌اندازی مزرعه استخراج بیت کوین یا واردات، تولید یا تعمیر دستگاه‌های ماینر را دارند، باید از وزارت صمت مجوز دریافت کنند.
قوانین ارز دیجیتال در جهان
در فضای بین‌الملل، کشورهای مختلف رویکردهای متفاوتی را در زمینه قانون‌گذاری ارزهای دیجیتال اتخاذ کرده‌اند. موضوع رمزارز در برخی کشورها دارای چهارچوب قانونی است، بعضی کشورها مشغول تدوین چهارچوب قانونی ارزهای دیجیتال خود هستند و برخی هم هنوز اقدامی در این زمینه انجام نداده‌اند.
طبق گزارش آخرین وضعیت قانون‌گذاری ارزهای دیجیتال در جهان که اندیشکده آمریکایی شورای آتلانتیک (Atlantic Council) در وب‌سایت خود منتشر کرده است، وضعیت قانونی ارزهای دیجیتال در ۶۰ کشور جهان به سه دسته قانونی، همراه با ممنوعیت جزئی و همراه با ممنوعیت کلی تقسیم میشود. خلاصه‌ای از وضعیت قانونی ارزهای دیجیتال ۱۵ کشور در جدول زیر آمده است که بر اساس بررسی‌های این مؤسسه نوشته شده است.
| نام کشور | وضعیت قانونی ارزهای دیجیتال |
| آلمان | مجاز |
| استرالیا | مجاز |
| انگلستان | مجاز |
| ایران | ممنوعیت جزئی (در پرداختها) |
| ایالات متحده آمریکا | مجاز |
| پاکستان | ممنوعیت کلی |
| ترکیه | ممنوعیت جزئی |
| چین | ممنوعیت کلی |
| روسیه | ممنوعیت جزئی |
| ژاپن | مجاز |
| عربستان سعودی | ممنوعیت کلی |
| فرانسه | مجاز |
| کانادا | مجاز |
| کره جنوبی | ممنوعیت جزئی |
| مراکش | ممنوعیت کلی |
ارز دیجیتال در چه کشورهایی غیرقانونی است؟
آن‌طور که از داده‌های مربوط به گزارش شورای آتلانتیک پیداست، برخی کشورها از جمله چین، عربستان سعودی، الجزایر، مراکش، نپال، تونس، بولیوی، پاکستان و بنگلادش، ارزهای دیجیتال را تا حد زیادی در کشور خود ممنون کرده‌اند. البته این به این معنی نیست که مردم این کشورها به‌هیچ‌وجه از ارزهای دیجیتال استفاده نمی‌کنند. برای نمونه، طبق گزارش بایننس (Binance)، بزرگترین صرافی ارز دیجیتال جهان، تنها در یکی از ماه‌های سال ۲۰۲۳ میلادی، ۹۰ میلیارد دلار معامله مربوط به کشور چین در این پلتفرم معاملاتی انجام شده است. این یعنی چین همچنان و با وجود تمام محدودیت‌هایی که در زمینه ارزهای دیجیتال اعمال کرده است، یکی از بزرگترین بازارهای ارز دیجیتال جهان را در اختیار دارد.
مرجع رسیدگی به کلاهبرداری‌های مرتبط با ارزهای دیجیتال در ایران
در ایران نیروی انتظامی به جرایم مرتبط با فضای سایبری رسیدگی می‌کند. بنابراین، اگر با هرگونه کلاهبرداری در رابطه با ارزهای دیجیتال مواجه شدید، می‌توانید موضوع را از طریق اطلاع‌رسانی به نیروی انتظامی پیگیری کنید. نیروی انتظامی بعد از بررسی موضوع، در صورت نیاز پرونده را به مراجع قضایی ارجاع می‌دهد.
نکاتی که هنگام معامله ارزهای دیجیتال در ایران باید به آن دقت کنیم
در فضای ارزهای دیجیتال مانند بسیاری از حوزه‌های دیگر، موارد کلاهبرداری و سوءاستفاده از کاربران مشاهده میشود. بنابراین، لازم است هنگام فعالیت در زمینه ارزهای دیجیتال در ایران جانب احتیاط را رعایت کرده و به چند نکته توجه کنید.
پروژه‌های کلاهبرداری با سودهای تضمینی غیرواقعی
یکی از رایج‌ترین راه‌های کلاهبرداری در فضای ارزهای دیجیتال ایران، جمع‌آوری سرمایه از قربانیان با دادن وعده‌هایی مثل سودهای تضمینی غیرواقعی و بسیار زیاد است. پرداخت سود تضمینی خصوصاً در ابعاد غیرمعمول، اغلب فریبی از سوی کلاهبرداران است. بنابراین، لازم است پیش از پرداخت پول به اشخاص و شرکت‌ها یا سرمایه‌گذاری روی یک طرح، از غیرقانونی‌نبودن شکل فعالیت آنها اطمینان حاصل کنید.
حساب‌های اجاره‌ای
یکی دیگر از روش‌های کلاهبرداری از کاربران کم‌تجربه و ناآشنا با ارزهای دیجیتال، فریب قربانیان از طریق انتشار آگهی با عناوینی مثل «کار در منزل»، «درآمد میلیون بدون نیاز به سرمایه» و مواردی از این دست است. در این روش، شخص کلاهبردار بعد از جلب توجه و اعتماد قربانی، از او می‌خواهد به‌عنوان بخشی از کار خود، در یکی از صرافی‌های داخلی افتتاح حساب کرده و وجوهی را که در قالب رمزارز برایش واریز میشود، به حساب دیگری منتقل کند. توجه داشته باشید هدف کلاهبرداران در این روش، سوءاستفاده از حساب شما برای پول‌شویی و انتقال وجوهی است که از راه‌های غیرقانونی به دست آمده‌اند. قربانی در صورت مشارکت در انتقال این وجوه مسئولیت قانونی خواهد داشت و باید در رابطه با وجوهی که با استفاده از حساب او در یکی صرافی ارز دیجیتال جابه‌جا شده‌اند، پاسخگو باشد.
موارد امنیتی در نگهداری ارزهای دیجیتال
اگر در کیف پول ارز دیجیتال یا حساب صرافی خود رمزارز نگهداری می‌کنید، لازم است به چند نکته امنیتی توجه داشته باشید:
- تحت هیچ شرایطی رمز یا عبارت بازیابی (۱۲ کلمه) کیف پول خود را اختیار شخص دیگری قرار ندهید.
- هرگز عبارت بازیابی یا رمز کیف پول شخص دیگری را از او دریافت نکنید.
- اطلاعات مورد نیاز برای دسترسی به حساب خود در صرافی‌های ارز دیجیتال از جمله رمز عبور و رمز تأیید دوعاملی (2FA) را اختیار شخص دیگری قرار ندهید.
- به پیام‌های مشکوک مرتبط با ارزهای دیجیتال از طرف اشخاص ناشناس در پیام‌رسان‌ها یا شبکه‌های اجتماعی پاسخ ندهید.
- از کلیک‌کردن روی لینک‌های مشکوک و ناشناس که در پیام‌رسان‌ها یا شبکه‌های اجتماعی دریافت می‌کنید، خودداری کنید.
- کیف پول خود را به وب‌سایت‌های ناشناس و مشکوک وصل نکنید و آدرس پلتفرم‌های مورد استفاده خود را بررسی و برای استفاده در آینده ذخیره (Bookmark) کنید.
جمع‌بندی
در حال حاضر و با توجه به قوانین عمومی در کشور، خرید، فروش یا نگهداری ارزهای دیجیتال جرم نیست و غیرقانونی در نظر گرفته نمی‌شود. استخراج ارزهای دیجیتال به‌عنوان یک صنعت شناخته شده و فعالیت در این حوزه یا راه‌اندازی مزرعه استخراج به دریافت مجوز از وزارت صنعت، معدن و تجارت نیاز دارد. کلاهبرداری‌هایی هم که در رابطه با ارزهای دیجیتال انجام میشود، از طریق نیروی انتظامی و مراجع قضایی قابل‌پیگیری است.
فضای ارزهای دیجیتال ایران در حال قانون‌گذاری است و انتظار می‌رود با ورود نهادهای رسمی مانند دولت و مجلس به این حوزه، فعالیت‌هایی مثل خرید و فروش ارز دیجیتال، استخراج بیت کوین یا سایر رمزارزها و سرمایه‌گذرای روی دارایی‌های دیجیتال در آینده از نظر قانونی وضعیت روشن‌تری پیدا کند.
سؤالات متداول
خرید، فروش یا نگهداری بیت کوین و سایر ارزهای دیجیتال جرم در نظر گرفته نمی‌شود و غیرقانونی نیست.
استخراج بیت کوین و همین طور سایر ارزهای دیجیتال در صورتی که با مجوز وزارت صمت و مطابق با مقررات مربوط به این حوزه انجام شود، قانونی است.
طرح مجلس برای اخذ مالیات از معاملات ارزهای دیجیتال فعلاً در دست بررسی است و در حال حاضر خرید و فروش ارز دیجیتال در صرافی‌ها توسط کاربران مشمول مالیات نمی‌شود.
وضعیت قانونی ارزهای دیجیتال در کشورهای سراسر جهان به سه دسته مجاز، همراه با ممنوعیت جزئی و همراه با ممنوعیت کلی تقسیم میشود. برخی کشورها نیز فعالیت خاصی در زمینه قانون‌گذاری ارزهای دیجیتال انجام نداده‌اند.
